กฐิน : เทศกาลงานบุญของคนไทย

ในเดือนพฤศจิกายนนี้มีเทศกาลงานบุญที่สำคัญของคนไทย คือ เทศกาลกฐิน ที่ได้มีการสืบทอดกันมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล

คำว่า กฐิน นั้นจะมีความหมายเกี่ยวข้องกัน ๔ ประการด้วยกัน คือ ๑. เป็นชื่อของกรอบไม้ อันเป็นแม่แบบสำหรับทำจีวร หรืออาจเรียกว่า สะดึงก็ได้ ๒. เป็นชื่อของผ้า ที่ถวายแด่พระสงฆ์เพื่อทำจีวร ตามแบบหรือกรอบไม้นั้น ๓. เป็นชื่อของบุญกิริยา คือ การทำบุญ ในการถวายผ้ากฐินเพื่อให้สงฆ์ทำเป็นจีวร ๔. เป็นชื่อของสังฆกรรม คือ กิจกรรมของสงฆ์ที่จะต้องมีการสวดประกาศขอรับความเห็นชอบจากที่ประชุมสงฆ์ในการมอบผ้ากฐินให้แก่ภิกษุรูปใดรูปหนึ่ง

สำหรับความเป็นมาของเทศกาลกฐิน มีเรื่องเล่าไว้ในคัมภีร์พระวินัยปิฎก กฐินขันธกะว่าครั้งหนึ่งภิกษุชาวเมืองปาฐาประมาณ ๓๐ รูป ถือธุดงค์ ควัตรอย่างยิ่งยวด มีความประสงค์จะเฝ้าพระพุทธเจ้า ซึ่งขณะนั้นประทับอยู่กรุงสาวัตถีแคว้นโกศล จึงพากันเดินทางมุ่งหน้าไปยังเมืองนั้น พอถึงเมืองสาเกต ซึ่งห่างจากกรุงสาวัตถีประมาณ ๖ โยชน์ ก็เป็นวันเข้าพรรษาพอดี เดินทางต่อไปมิได้ ต้องจำพรรษาอยู่ที่เมืองสาเกต ตามพระวินัยบัญญัติขณะที่จำพรรษาอยู่ ณ เมืองสาเกต เกิดความร้อนรนอยากเฝ้าพระพุทธเจ้าเป็นกำลัง ดังนั้นพอออกพรรษาปวารณาแล้วก็รีบเดินทาง แต่ระยะนั้นยังมีฝนตกมาก หนทางที่เดินชุ่มไปด้วยน้ำเป็นโคลนตม ต้องบุกลุยมา จนกระทั่งถึงกรุงสาวัตถีได้เข้าเฝ้าสมความประสงค์ พระพุทธเจ้า จึงมีปฏิสันถารกับภิกษุเหล่านั้น ถึงเรื่องจำพรรษาอยู่ ณ เมืองสาเกตและการเดินทาง ภิกษุเหล่านั้นจึงกราบทูลถึงความตั้งใจ ความร้อนรนและกระวนกระวายและการเดินทางที่ลำบากให้ทรงทราบทุกประการ พระพุทธเจ้าทรงทราบและเห็นความลำบากของภิกษุ จึงทรงยกเป็นเหตุ และมีพระพุทธานุญาต ให้พระภิกษุผู้จำพรรษาครบถ้วนแล้วกรานกฐินได้ (การลาดหรือทาบผ้าลงไปกับกรอบไม้แม่แบบเพื่อตัดเย็บย้อม ทำเป็นจีวรผืนใดผืนหนึ่ง) และเมื่อกรานกฐินแล้วจะได้รับอานิสงฆ์บางข้อตามพระวินัยต่อไป

ประเภทของกฐิน จะมี ๒ สองประเภทใหญ่ คือ กฐินหลวง และกฐินราษฎร์ ซึ่งกฐินหลวง มีประวัติว่าเมื่อพระพุทธศาสนาได้แพร่เข้ามาในประเทศไทย เมื่อประชาชนไทยได้ยอมรับนับถือพระพุทธศาสนาเป็นศาสนาประจำชาติแล้ว การทอดกฐินเลยได้กลายมาเป็นประเพณีของบ้านเมืองมาโดยตลอด ต่อมากฐินหลวงได้เปลี่ยนไปตามสภาพการณ์ของบ้านเมือง

กฐินหลวงจึงแบ่งออกเป็นประเภทต่างๆ ดังในปัจจุบัน คือ

- กฐินที่กำหนดเป็นพระราชพิธี คือ พระเจ้าแผ่นดินจะเสด็จพระราชดำเนินไปถวายผ้าพระกฐินด้วยพระองค์เองเป็นประจำ ณ วัดสำคัญๆ ที่ทางราชการกำหนดขึ้นและมีหมายกำหนดการเสด็จพระราชดำเนินไว้อย่างเรียบร้อยเป็นประจำปี ไม่มีการจองล่วงหน้า

- กฐินต้น เกิดขึ้นเนื่องจากพระเจ้าแผ่นดินเสด็จพระราชดำเนินไปถวายผ้าพระกฐิน ณ วัดที่มิใช่วัดหลวง และมิได้เสด็จอย่างเป็นทางการ แต่เป็นการบำเพ็ญพระราชกุศลส่วนพระองค์

- กฐินพระราชทาน เหตุที่มีกฐินพระราชทานเนื่องจากปัจจุบันวัดหลวงมีจำนวนมาก จึงเปิดโอกาสให้กระทรวง ทบวง กรมต่างๆ ตลอดจนคณะบุคคลรับพระราชทานผ้ากฐินไปถวายได้ และผู้ที่ได้รับพระราชทานจะเพิ่มไทยธรรมเป็นส่วนตนโดยเสด็จพระราชกุศลด้วยตามกำลังศรัทธาก็ได้

ส่วนกฐินราษฎร์ จะเป็นกฐินที่ประชาชนผู้มีศรัทธานำผ้ากฐินของตนไปทอด ณ วัดต่างๆ ซึ่งมีดังนี้

- กฐินหรือมหากฐิน คือ ผู้ใดมีศรัทธาจะทอดกฐิน ณ วัดใดก็นำผ้ากฐินจัดเป็นองค์กฐินอาจถวายของอื่นๆ ไปพร้อมกับองค์กฐินด้วยก็ได้ เรียกว่า บริวารกฐิน (เครื่องอาศัยของพระภิกษุสามเณร) ประกอบด้วย ไตรจีวร และของที่จำเป็นอื่นๆ ที่สมควรแก่พระภิกษุสามเณรจะบริโภค

- จุลกฐิน เดิมเรียกกฐินแล่น เป็นกฐินที่ทำด้วยความเร่งรีบ เจ้าภาพที่ทอดกฐินนี้จะต้องมีพวกมาก เพราะต้องเริ่มตั้งแต่การทำผ้าที่จะนำไปทอด คือ ตั้งแต่นำฝ้ายที่แก่ใช้ได้แล้วมีปริมาณที่มากพอแก่การจะทำเป็นผ้าจีวร แล้วทำพิธีสมมติว่าฝ้ายจำนวนนั้นได้มีการหว่าน แตกงอกออกต้น เติบโต ผลิดอก ออกฝัก แก่ สุก แล้วเก็บมาอิ้วเอาเมล็ดออกดีดเป็นผง ทำเป็นเส้นด้าย เปียออกเป็นใจ กรอออกเป็นเข็ด แล้วฆ่าด้วยน้ำขาว ตากแห้ง ใส่กงปั่นเส้นหลอด ใส่กระสวยเครือ แล้วทอเป็นแผ่นผ้าตามขนาดที่ต้องการ นำไปทอดเป็นผ้ากฐิน เมื่อพระสงฆ์รับผ้านั้นแล้ว มอบแก่พระภิกษุผู้เป็นองค์ครอง ซึ่งพระองค์ครองจะจัดการต่อไปตามพระวินัย หลังจากนั้นผู้ทอดต้องช่วยทำต่อ คือ นำผ้านั้นมาขยำทุบซักแล้วตากให้แห้ง นำมาตัดเป็นจีวรผืนใดผืนหนึ่งแล้วเย็บย้อม ตากแห้ง พับ รีดเสร็จเรียบร้อย แล้วนำไปถวายองค์ครองอีกครั้งหนึ่ง เพื่อให้ท่านทำพินทุอธิษฐาน แล้วพระภิกษุสงฆ์จะอนุโมทนาเป็นเสร็จพิธี จุลกฐินเป็นการทอดกฐินที่ต้องอาศัยคนหมู่มากจึงจะสำเร็จและมีระยะเวลาจำกัด จึงไม่ค่อยเป็นที่นิยมเท่าไร มีเพียงบางแห่งเท่านั้นที่ต้องการอนุรักษ์ประเพณีอันงดงามไว้เท่านั้น

- กฐินสามัคคี เป็นกฐินที่มีเจ้าภาพหลายคนร่วมกัน จะมีการตั้งคณะกรรมการขึ้นดำเนินการ มีหนังสือบอกบุญไปยังผู้อื่น เมื่อได้ปัจจัยมาก็จัดผ้าอันเป็นองค์กฐิน รวมทั้งบริวาร ปัจจัยที่เหลือก็ถวายวัดเพื่อทางวัดจะนำไปใช้จ่ายในทางที่ควร ส่วนใหญ่แล้วกฐินสามัคคีนี้จะนำไปทอดยังวัดที่กำลังมีการก่อสร้างหรือกำลังบูรณปฏิสังขรณ์เพื่อเป็นการสมทบทุนให้วัด

- กฐินตกค้าง เหตุที่เกิดกฐินนี้ เนื่องจากอาจมีวัดตกค้างไม่มีใครทอด จึงมักมีผู้ศรัทธาไปสืบเสาะหาวัดเพื่อทอดกฐิน กฐินประเภทนี้จะไม่มีการจองวัดไว้ล่วงหน้าและอาจทอดหลายวัดก็ได้ ตลอดจนสามารถนำของไทยธรรมที่เหลือทำเป็นการบุญอีกชนิดหนึ่งที่เรียกว่าผ้าป่าแถมกฐิน

จะเห็นได้ว่าประเพณีการทอดกฐินเป็นประเพณีทางพุทธศาสนาที่ดีงาม เนื่องจากก่อให้เกิดสามัคคีธรรม คือ พุทธศาสนิกชนจะมีการร่วมแรงร่วมใจกันสร้างบุญสร้างกุศลและยังได้ร่วมกันบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามรักษาศาสนวัตถุและศาสนสถานด้วย และเพื่อเป็นการสืบสานและรักษาคุณค่าของประเพณีการทอดกฐิน สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ กระทรวงวัฒนธรรม ขอเชิญชวนพุทธศาสนิกชนทอดกฐินให้ถูกต้องตามความมุ่งหมายของกฐิน ด้วยการบำเพ็ญกุศลถวายผ้ากฐินแก่ภิกษุสงฆ์ที่จำพรรษาครบสามเดือนตามพุทธานุญาต งดเว้นการเลี้ยงสุราในระหว่างที่มีงานทอดกฐิน การรวบรวมทุนจากผู้บริจาคก็ควรให้เป็นไปตามความศรัทธา และที่สำคัญการจัดงานทอดกฐินควรยึดถือหลักเศรษฐกิจพอเพียงเป็นสำคัญ การปฏิบัติให้ถูกต้องตามประเพณีนี้จะเป็นแบบอย่างที่ดีให้แก่อนุชนรุ่นหลังได้ยึดถือปฏิบัติต่อไป

ศูนย์ประชาสัมพันธ์วัฒนธรรม สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ

ข้อมูลจากหนังสือวันสำคัญโครงการปีรณรงค์วัฒนธรรมไทยและแนวทางในการจัดกิจกรรม

และหนังสือวัฒนธรรมกับการเสริมสร้างสังคมไทยของสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ